Eglwys Hywyn Sant
Mae Eglwys Hywyn Sant, sy’n adnabyddus fel 'Eglwys Gadeiriol Llŷn' yn sefyll bron ar y traeth yn Aberdaron. Mae ganddi gysylltiad hir ag Enlli fel y man aros olaf cyn croesi i’r ynys.

Adeiladwyd yr eglwys ar safle hen Dŷ Gweddi. Ym 1841 gadawyd yr eglwys a chodwyd adeilad newydd yn uchel uwchben y pentref. Er bod yr hen eglwys yn dal i gael ei defnyddio fel ysgol, a sefydlwyd ym 1835, roedd yr adeilad ar y cyfan mewn cyflwr truenus. Dechreuwyd ar y gwaith o atgyweirio Eglwys Sant Hywyn, gwaith a barhaodd dros nifer o flynyddoedd. Erbyn 1868 gosodwyd to newydd ar yr eglwys ac atgyweiriwyd y ffenestri. Yn ystod y gwaith adfer hwn cofnodwyd olion nifer o nodweddion, yn cynnwys mainc garreg, sgrin a seddau. Mae rhannau hynaf yr adeilad sydd wedi goroesi yn Normanaidd. Mae gan yr eglwys ddau gorff, a’r corff deheuol yw’r mwyaf a’r diweddaraf. Codwyd wal newydd y fynwent ym 1997 i gyfyngu ar erydiad y môr.

Bu pererinion yn dod i Aberdaron ers y canol oesoedd, ar eu ffordd i Ynys Enlli. Daeth Sant Hywyn yn Abad ar Enlli ac mae cysylltiadau cryf rhwng yr ynys ac Aberdaron.

Mwy o wybodaeth:

• Wefan Eglwys Hywyn Sant

• Hanes ail agor Eglwys St Hywyn, Aberdaron, Gorffenaf 10fed, 1906

• Timeline of events involving St Hywyn's and Bardsey (.pdf) (Saesneg yn unig)

Eglwys Maelrhys Sant
Dyma’r unig eglwys a gysegrwyd i Maelrhys Sant. Saif yr eglwys un eil hon yn uchel uwchben Porth Ysgo. Ym mynwent yr eglwys y claddwyd y chwiorydd Keating, Plas yn Rhiw a Mildred Elsie Eldridge, gwraig RS Thomas.
Saif yr eglwys mewn safle unig uwchben Porth Ysgo, gydag Enlli yn y pellter. Daeth Sant Maelrhys i Gymru gyda Sant Cadfan. Mae’n eglwys syml a phlaen, gydag un siambr. Mae’r meinciau pren yn hollol gyfan, a cheir eisteddleoedd bocs ar yr ochr ddeheuol a meinciau ar yr ochr ogleddol. Mae’r rhannau hynaf yn dyddio’n ôl i’r canol oesoedd. Ceir bedyddfaen o’r 15fed ganrif a bwrdd cymun o ddechrau’r 18fed ganrif. Gosodwyd y ffenestri yn ystod y 19eg ganrif fel rhan o waith atgyweirio sylweddol, a’r adeg honno hefyd yr ychwanegwyd y glochlofft. Amgylchynir y fynwent gan wal gerrig, gyda grisiau ac esgynfaen ar ben gorllewinol y wal ddeheuol.

Eglwys Aelrhiw Sant
Saif Eglwys y Plwyf Aelrhiw Sant ar ochr ddwyreiniol mynydd Rhiw, i’r gogledd o’r pentref. Mae i'r adeilad furiau o feini mawr a tho llechi. Mae’r adeiledd yn perthyn i adeilad a godwyd, mae’n debyg yn y 18fed ganrif ond ar sylfeini eglwys gynharach. Yr un yw’r cynllun anarferol presennol â’r un a ddisgrifiwyd yn nhirlyfr cynharaf 1776. Mae’n cynnwys corff bychan a changell fer o’r un lled, gyda thranseptau neu eiliau cymharol fawr i’r Gogledd a’r De. Yn y Dwyrain a’r Gorllewin mae’r waliau pen yn dangos fod yno agoriadau cynharach ar lefel is. Mae cwplau’r to a’r dodrefn yn perthyn i waith atgyweirio helaeth ym 1860-61.

Mwy o wybodaeth:

• St Aelrhiw's Church

Capel Uwchmynydd

Capel Bethesda, Rhoshirwaun

Capel Nebo, Y Rhiw
History of Nebo Chapel (Saesneg yn unig)

Sefydlwyd dau o’r capeli anghydffurfiol cynharaf ym Mhen Llŷn, y naill ym Mhenycaerau, ym 1768, a’r llall yn Uwchmynydd, ym 1770. Ym 1829 agorwyd Capel Cephas yr Annibynwyr, ac adeiladwyd Capel Nebo yn Y Rhiw ym 1813. Yn eu tro adeiladodd y Methodistiaid Wesleaidd Gapel Pisgah ym 1832. Erbyn 1850 roedd wyth o gapeli anghydffurfiol yn Aberdaron, pump yn Y Rhiw ac un ar Ynys Enlli ond byddai mwy eto yn cael eu hadeiladu. Agorodd y Methodistiaid Calfinaidd Gapel Tan y Foel, a chafodd Capel Bethesda, Rhoshirwaun ei adeiladu gan y Bedyddwyr ym 1904. Erbyn heddiw mae llawer o’r capeli hyn wedi cau a llawer wedi rhoi’r gorau i gynnal oedfa.

Ffynnon Fair
Gwelir Ffynnon Fair ar fin y traeth, ger Ogo Fair, wrth droed Mynydd Mawr. Mae'r ffynnon hon yn anghyffredin, oherwydd iddi fod islaw lefel y môr. Mae'n beryglus i fynd ati, ond ar lanw isel mae uwchben lefel y môr, ac y mae ei dŵr yn lân a phûr.Safai capel, a enwid yn Capel Mair, neu Tŷ Fair, ar ben y grisiau, unwaith, at ddefnydd llongwyr, yn wynebu Enlli.

Map Ref: SH13922518
Latitude: 52.792015N Longitude: 4.761149W

Ffynnon Saint
Lleolwyd Ffynnon Saint ar ochr y ffordd, ychydig y tu allan i Aberdaron, ar ffordd Uwchmynydd. Gwelir yno o hyd, sgwâr o gerrig a chaead metal yn gorchuddio'r ffynnon. Tynnwyd y wal gerrig a amgylchynai'r ffynnon, pan blannwyd y gwrych gerllaw. Dywedir i'r ffynnon hon fod yn ffeddyginiaethol.

Aelrhiw's Well

Mae Ffynnon Sant Aelrhiw wedi ei lleoli mewn cae, sydd dros y ffordd i'r Eglwys. Mae hi tua 10 troedfedd sgwâr, ac wedi ei amgylchynu a wal gerrig, gyda Ilidiart a seddi cerrig. Dywedir fod y dŵr yn arbennig o effeithiol i wella anhwyider ar y croen, yn enwedig haint o'r enw "Man Aelrhiw (marc neu smotyn Aeirhiw).

Map Ref: SH23382847
Latitude: 52.824740N Longitude: 4.622793W

Mwy o wybodaeth:

• A list of all wells within the AONB can be found on p41 of this .pdf

• Ffynnon Aelrhiw

• Ffynnon Fair

• Ffynnon Saint, Rhiw
  

Bu bywyd ar Ynys Enlli yn un heriol erioed. Mae’r ynys wedi ei gwahanu o’r tir mawr gan Swnt Enlli, sianel sy’n enwog am ei cheryntau peryglus. Ymddiriedolaeth Ynys Enlli biau’r ynys ac sy’n gofalu amdani.
Mae Cristnogion wedi bod ar Enlli ers y chweched ganrif pan ddaeth Cadfan yno gyda grŵp o fynachod o Lydaw. Mae gweddillion Abaty Awstinaidd y Santes Fair, a adeiladwyd yn ddiweddarach, i’w gweld yno hyd heddiw.

Mae sawl rhywogaeth o adar môr yn dod i orffwys, nythu neu i aros ar yr ynys ar eu taith i rywle arall. Mae Arsyllfa Adar a Maes Ynys Enlli yn monitro ecoleg yr ynys a gallwch aros yn Cristin neu yn un o'r tai sy'n eiddo i'r Ymddiriedolaeth Ynys Enlli i brofi llonyddwch a thawelwch y darn bychan hwn o nefoedd sydd, yn rhyfedd iawn, heb ei ddifetha ac sy’n bwysig iawn yn hanesyddol.

Heddiw, gallwch ymweld â’r ynys drwy gymryd cwch o Borth Meudwy gyda Colin. Mae ef a’i deulu yn byw ar Enlli ac mae’n wybodus iawn ynglŷn â’r tirwedd a’r bywyd gwyllt.

Er hynny mae croesi i’r ynys yn ddibynnol ar y tywydd.

llun © Mick Sharp & Jean Williamson

Maen Aswy
VERACIUS
PBR
HIC
IACIT

Maen Deau
SENACUS
PRSB
HIC IACIT
CUM MULTITU
DNEM
FRATRUM

GORWEDD
YMA
VERACIUS
OFFEIRIAD